SES BİLGİSİ

Bir dilin seslerini, ses değişikliklerini , bu değişikliklerin tarihsel akışını inceler.

SES: Hava titreşimlerinin kulakla duyulan biçimidir. Dilbilgisi açısından ses, sözcükleri oluşturan en küçük unsurdur.

Dildeki seslerin karşılığı olan işaretlere harf, bir dildeki harflerin bütününe de alfabe denir.

Türkçe’deki sesler iki gruba ayrılır.

A) ÜNLÜLER:   Havanın ses yolunda hiçbir engelle karşılaşmadan, ses organlarının ortaklaşa işlemesiyle oluşur. Bunlara özgür sesler de denir.

            Türkçede 8 ünlü vardır.  Her ünlü üç özellik taşır. “a” ünlüsü: düz, geniş ve kalındır.

	DÜZ	YUVARLAK
GENİŞ	DAR	GENİŞ	DAR
KALIN	a	ı	o	u
İNCE	e	i	ö	ü

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık- İncelik Uyumu)

Türkçe sözcüklerin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, sonraki hecelerde kalın ünlü; ilk hecesinde ince ünlü varsa sonrakilerde de ince ünlü harfler bulunur.

	Yapım ve çekim ekleriyle  “de” bağlacı,  “mı”, “ile” edatları kendinden önceki hecenin ünlüsüne uyar. Bu kural büyük ve küçük ünlü uyumlarının ikisi için de  geçerlidir.

                                    Köy-ler–den

                                    Kazan-dık–lar–ı

                                    Bil-me–li–i–di–niz

                                    Bak-ma-y-acak–tı–m

Büyük Ünlü Uyumuna uymayan ekler
-yor :  -ki  : -ken: -leyin: -mtırak : -daş  :  -gil:	geliyor, gidiyor, söylüyor, gülüyor…. yukarıdaki, ondaki, dosyadaki,  yağmurdaki… koşarken, ağlarken, bakarken, oynarken…. akşamleyin, sabahleyin… yeşilimtrak, ekşimtırak… gönüldaş, ülküdaş, meslektaş… dayımgil halamgil….

• Türkçe olmayan sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde  ünlü uyumu aranmaz.
• Eski Anadolu Türkçesindeki söylenişi büyük ünlü uyumuna aykırı olmayan bazı Türkçe sözcükler bugün bu kurala aykırılık gösterirler.

Elma, hangi, hani, inanmak, kardeş… (alma, kangı, kanı, ınanmak, karındaş)

• Kurala uymayan bir sözcüğe getirilen ek, son ünlüye uyar:   anne-si, elma-lık….

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçe sözcüklerin ilk hecesinde düz ünlü varsa, sonrakilerde düz ünlü; ilk hecede yuvarlak ünlü varsa sonrakilerde düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlüler bulunur.

• Bu kuralı şöyle de gösterebiliriz.

                                    a, e, ı, i                                         a,e,ı,i

                                    o, ö,u, ü                                        u,ü  ya da a,e       

                                               salkımlar

                                               ördek

                                               odun

                                               üzgün

                                               etek

                                                uzaklık

• “o, ö” ünlüleri ikinci hecede bulunmazlar. Yalnızca ilk hecede bulunabilirler. Buna aykırı tek ek şimdiki zaman eki “-yor” dur.

• savunmak, kavuşmak, yağmur, çamur, avuç, kavun, armut, karpuz gibi sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz.

B) ÜNSÜZLER

Ses yolunda belirli bir boğulma noktası olan seslerdir. Ses yolunda engele uğradıkları için bunlara engelli sesler de diyebiliriz.

Türkçede 21 ünsüz vardır.

	Sert	Yumuşak
Sürekli	f, h, s, ş	ğ, l, m, n, r, v, y, z
Süreksiz	p, ç, t, k	b, c, d, g

TÜRKÇEDEKİ SES OLAYLARI

ÜNSÜZ BENZEMESİ (Ünsüz  Sertleşmesi)

Sert ünsüzlerle (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten sözcüklere süreksiz-yumuşak ünsüzlerle (c,d,g) başlayan ekler getirildiğinde ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ya dönüşür.

                                    Kitap-cık          kitap-çık

                                    Kardeş-ce         kardeş-çe

                                    Sınıf-da             sınıf-ta

                                    Unut-gan           unut-kan

                                    Bas-gı               bas-kı

*Türkçede “b” ile başlayan ek olmadığından bu ünsüzle ilgili benzeşme olmaz.

* “üçgen, dörtgen, beşgen, çokgen”              gibi bazı terimlerde ünsüz benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

* sert ünsüzle biten sayı isimlerine getirilen eklerin kesme işaretleriyle (‘) ayrıldığı durumlara dikkat edilir.  1923’ te , 1995’ ten ,  saat 4’ te   gibi.

ÜNSÜZ DEĞİŞMESİ (Süreksiz sert Ünsüzlerin Yumuşaması)

“p, ç, t, k” ünsüzleriyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan ek aldığında;

                                               p  –   b’ye

                                               c  –    ç’ye

                                               t   –   d’ye

                                               k   –   ğ  (g)’ye   dönüşür.

                                               Dolap-a           dolaba

                                               Takip-e            takibe

                                               İlaç-ı               ilacı

                                               Sütlaç-ı           sütlacı  

                                               Geçit-e                        geçide

                                               Kaymak-ı        kaymağı

                                               Ahenk-i           ahengi

*Bazı sözcüklerde ünsüz değişimi kuralı uygulanmaz. Bunları şöyle sıralayabiliriz.

• Yabancı kökenli bazı sözcüklerde:  hukuk-u,  devlet-e,  turist-i…
• Özel isimlerde:  Mehmet’e, Zonguldak’a, Recep’e…
• Tek heceli Türkçe bazı sözcüklerde: at-ı, göç-e, ip-i, et-i…
• Bazı eylem kök ve gövdelerinde: kork-u, ak-ıntı, biç-en,  gözük-ecek..

ÜNSÜZ DÜŞMESİ

“k” ünsüzüyle biten sıfatlar, küçültme eklerini (-cık,-cek) ya da isimden fiil yapım eki olan –l- (-la)’yi lırken sözcük sonundaki “k” düşer.

                                               Küçük-cük      küçücük

                                               Büyük-cek      büyücek

                                               Sıcak-cık         sıcacık

                                               Yüksek-l-        yüksel-

                                               Küçük-l-         küçülmek

                                               Ufak-la           ufalamak…

ÜNLÜ DÜŞMESİ

• Bazı organ ve akrabalık adları ünlüyle başlayan bir ek alınca, sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer.

İki heceli olup da ikinci hecesinde dar ünlü buluna (ı,i,u,ü) sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde:

Beyin-i            beyni

Omuz-u           omzu

Gönül-ü          gönlü

Alın-ı              alnı

Bağır-ı             bağrı

Oğul-u            oğlu

• Yabancı kökenli bazı sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldığında ya da “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiğinde sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer.

Fikir-e             fikre

Şehir-i             şehri

Zihin-i                        zihni

Akıl-ı                          aklı

Seyir + etmek             seyretmek

Şükür + etmek                        şükretmek

Kayıp + olmak            kaybolmak

• Bazı fiiller fiilden fiil ya da fiilden isim yapma eki alırken, fiilin son hecesindeki ünlü düşer.

Çevir-il-          çevril-

Ayır-ıl-            ayrıl-

Kıvır-ıl            kıvrıl

Çağır-ıl-          çağrıl-

Devir-ik          devrik

Süpür-üntü      süprüntü

Uyu-ku           uyku

Savur-             savruk

Kavur-            kavruk

Kıvır-              kıvrım

• Bazı isimler isimden fiil yapma eki alırken ismin son hecesindeki ünlü düşer.

Sızı-la-                        sızla-

Koku-la-         kokla-

Yumurta-la-    yumurtla-

Oyun-a-          oyna-

                                               Sarı-ar-            sarar-

• İki sözcük birleşirken birinci sözcüğün son ünlüsü ya da ikinci sözcüğün ilk ünlüsü düşer.

(AŞINMA)

Kahve + altı                kahvaltı

Cuma + ertesi             cumartesi

Ne + asıl                     nasıl

Ne + için                     niçin….

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Bu ses olayının en önemlisi kaynaştırma’dır.

Kaynaştırma: Ünlüyle biten bir sözcük ünlüyle başlayan ek aldığında (Türkçede iki ünlü yan yana yer almayacağı için) iki ünlü arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri girer.

“y” ünsüzünün kullanıldığı yerler:

• İsimlerin belirtme (-i) ve yönelme (-e) durum eklerinden önce:

Sıra-y-ı

Perde-y-e

• Fiillerde yapım ya da çekim eklerinden önce :

Ağla-y-acak

Gözle-y-en

Dinle-y-ici

“ş” ünsüzünün kullanıldığı yerler:

• Sadece ünlüyle biten sayı isimlerine üleştirme eki getirildiğinde kullanılır:

                                                           altı-ş-ar

                                                           elli-ş-er

“s” ünsüzünün kullanıldığı yerler:

• III. Tekil şahıs iyelik eklerinden önce kullanılır. İsim tamlamalarında ya da tamlayanı söylenmemiş isim tamlamalarında ortaya çıkar:

Öğrenci-s-i

Öfke-s-i

(evin) Çatı-s-ı

(masanın) örtü-s-ü

“n” ünsüzünün kullanıldığı yerler:

• Ad tamlamalarında tamlayan ekinden önce ya da tamlanan (iyelik) ekinden sonra kullanılır.

Ova-n-ın yeşili

Bahçe-n-in  bakımı

Elbisesi-n-e

Düşüncesi-n-i

• Ünsüz türemesinin bir biçimi de yardımcı fiillerle kurulan bileşik fiillerde görülür.  Bu, isim soylu sözcükteki son hecenin aynen tekrarlanması biçimindedir.

Red + etmek               reddetmek

His + etmek                hissetmek

Af + etmek                 affetmek

Zan + etmek               zannetmek

• İsim soylu sözcük ünlüyle başlaya ek aldığında aynı türeme görülür.

Hak                 hakkı

Zan                 zannı

Hac                 hacca

ÜNLÜ TÜREMESİ

• Özel kurallı bileşik fiillerde (yeterlilik, süreklilik) iki fiil arasına ı,i,u,ü,a,e ünlülerinden bir girebilir.

Konuş + bilmek        konuşabilmek

                                               Yaz + vermek             yazıvermek

                                               Düş + yazmak            düşeyazmak

                                               Bak + kalmak             bakakalmak

• Bazı sıfatlar küçültme eki alırken, ekten önce bir ünlü harf türeyebilir.

Dar-cık           daracık

Az-cık             azıcık

• Ön ekle yapılan pekiştirmelerde ünsüz türemesiyle birlikte ünlü türemesi de görülebilir.

Sağlam            sap – a- sağlam

Yalnız             yap-a- yalnız

Düz                 düp-e- düz

• Ünsüzle biten fiiller “-yor” ekini alırken araya  “ı,i,u,ü” ünlülerinden biri girer.

Yaz-ı-yor

Bil-i-yor

Bak-ı-yor

Gör-ü-yor

ÜNLÜ DARALMASI

Düz-geniş ünlüyle biten (a,e)  fiil tabanlarına şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde “a” ünlüsü daralarak “ı,u” ’ya; “e” ünlüsü de “i,ü” ’ye dönüşür.

                                                           Ara-yor           arıyor

                                                           Oyna-yor        oynuyor

                                                           Dile-yor          diliyor

                                                           Gülme-yor      gülmüyor

                                                           Bekle-yor        bekliyor

• Türkçede iki fiilin durumu ayrı bir özellik göstermektedir. “de-“ ve “ye-“ fiilleri şimdiki zaman (-yor), gelecek zaman (-ecek) ve istek kiplerini alırken daraldığı gibi, fiilimsileri alırken de daralırlar.

De-      di-yor,  di-y-ecek,   di- y-en   di-y-elim

Ye-      yi-or,     yi-y-ecek,      yi-en,   yi-y-elim

	Kaynaştırma ünsüzü “y” nin günlük konuşmalarda yol açtığı ünlü daralmasının yazıya yansıtılmaması gerekir. Bu, bir yazım yanlışıdır.   Anla-y-acak  (doğru)             anlıyacak (yanlış) Dinle-y-en  (doğru)                dinliyen (yanlış)

 

ULAMA

Ulama yapılacak sözcükler arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır. Noktamla işareti varsa ulama yapılamaz.   Kaldırımlar, içimde kıvrılan bir lisandır.   Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.

Ünsüzle biten bir sözcüğün, kendisinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan sözcüğe bağlanarak söylenmesidir.

                                    Sönmeden  yurdumun  üstünde tüten en son ocak

                                    Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı